De ogen (en oren) van het lam

Unieke beelden vormden de rode draad door een driedelige reeks die Canvas toonde en waarin experts vertellen hoe de restauratie een aantal geheimen van het Lam Gods ontsluierde. In de laatste reportage werd aangetoond wat er gebeurde met het centrale paneel De Aanbidding van het Lam Gods dat zwaar overschilderd bleek te zijn. Waarom er in de 16de eeuw zo rigoureus te werk is gegaan, is niet helemaal duidelijk, zegt Hélène Dubois die de restauratie van het altaarstuk leidde." Ze wilden het schilderij waarschijnlijk niet alleen retoucheren maar ook actualiseren, naar de smaak van die tijd"Nu weten we dat het Lams Gods, zoals het in alle kunstboeken werd afgebeeld, niet helemaal door Jan van Eyck geschilderd is. Want tot kort bestond het voor 70 procent uit 16de-eeuwse overschilderingen. En dat vriendelijke snoetje van het lam? Dat had Van Eyck helemaal niet zo bedoeld. Zijn oorspronkelijke schaap leek veel meer op een alien, zo weten we intussen... "Eeuwenlang heeft niemand dat opgemerkt", zegt Hélène Dubois. ?Dus die overschildering was best goed gedaan. De pigmenten waren dezelfde als diegene die Van Eyck had gebruikt en de verflagen waren ook op dezelfde manier verouderd." Wanneer het Lam Gods na het weghalen van de overschilderingen weer tevoorschijn kwam, was iedereen verwonderd. Wat was er allemaal in die 580 Jaar gebeurd? Er werd gediscussieerd over de oren (vroeger waren het er vier), over de vorm en uitdrukking van het al dan niet lieflijk ogend kopje van het lam. Maar aanvankelijk trok niemand de aandacht op de ogen van het lam. Als oogarts viel me meteen de vorm van de pupillen van het lam op. Op het oude multipele keren overschilderde werk, waren de ogen niet in detail te zien, nu wel! En wat valt onmiddellijk op? De pupillen zijn niet rond maar horizontaal uitgerekt en dat bij beide ogen. Was Van Eyck dan toch niet zo een knappe schilder als wij dachten? Kon hij de ogen niet correct schilderen? Niets is minder waar! Wij - mensen - hebben ronde pupillen in licht en donker, maar dat is niet zo voor alle dieren. Kijk naar de huiskat, die heeft bij licht een spleetvormige pupil. De pupil van de gekko heeft bij licht slechts vier kleine puntjes. Ook andere pupilvormen komen voor in het dierenrijk* en dat heeft zijn betekenis. De vorm van de pupil en de inplanting van de ogen hangen in belangrijke mate af van de activiteiten die de verschillende diersoorten uitvoeren. Charles Darwin was een van de eersten die daarop in 1859 met zijn werk The origin of Species de aandacht vestigde.Zo hebben dieren die overdag jagen (leeuw-mens) de ogen meestal vooraan ingeplant hetgeen hen een goed dieptezicht geeft en ronde pupillen, terwijl kleinere dieren die overdag en 's nachts jagen (slang-kat-vos) verticale pupillen hebben; dat helpt hen voor een goed nachtzicht en beschermt de ogen tegen te veel zon. Dieren die opgejaagd worden (konijn) hebben de ogen zijdelings ingeplant zodat zij de gevaren snel kunnen observeren. En dat geldt dus ook voor een lam Gods. Grazende dieren zoals schapen, geiten en paarden hebben bijna steeds brede rechthoekige pupillen. Dat geeft hun een groot gezichtsveld zodat zij steeds het gevaar kunnen zien afkomen. Die pupillen zijn uitgelijnd met de grond zodat het grazen gemakkelijker wordt en zij een breed gezichtsveld hebben om zijdelings te kunnen ontsnappen. Het Lam Gods ziet er nu weer uit zoals Jan van Eyck het 588 jaar geleden schilderde. Sinds 1951, toen een restaurator de originele oren van Van Eycks lam blootlegde, had het diertje vier oren. Nu het bovenste, overschilderde paar is verwijderd, zien we eindelijk hoe Van Eyck het lam bedoeld heeft: met menselijke oren die laag in de kop staan, en met frontale ogen die ons priemend aanstaren. Dubois: Van Eyck wilde een menselijk lam schilderen. Je moet niet vergeten: dat lam is niet zomaar een schaap, het is het symbool voor Christus."De oren staan nu wel fout. Iedereen zal wel aanvoelen dat de oren van het lam nu te laag staan. De oren van een schaap staan achter en iets hoger dan de ogen. Dat betekent dus dat de hoger staande oren die verwijderd werden, wel juister geschilderd waren. Werden dan misschien de verkeerde oren verwijderd? Of had Van Eyck de bedoeling de oren van het schaap te laten lijken op die van een mens? Maar zelfs dan staan zij niet helemaal op de juiste plaats, want onze oren staan op gelijke hoogte met de ogen. Maar waarom volgde Van Eyck dezelfde redenering niet met de pupillen? Immers, Van Eyck had de natuur wel goed geobserveerd en de pupillen van het lam geschilderd zoals zij zijn: horizontaal uitgerekt. Het raadsel zal wel nooit opgelost worden.