'Vaccins hebben 1,4 miljoen Europese levens gered'

Was de WHO voorbereid op de wereldwijde covid-19-pandemie? Hans Kluge: De WHO was voorbereid zo goed als men voorbereid kon zijn. We werden voor het eerst geconfronteerd met een SARS-CoV-2 met zo'n groot pandemisch potentieel. Dat zorgde voor veel vraagtekens. Als geboren optimist wil ik graag met het positieve beginnen. De WHO heeft met het Global Influenza Surveillance and Response System een belangrijk instrument in handen, dat miljoenen genomische sequenties deelt waardoor de aanmaak van vaccins mogelijk is. We vergeten soms dat we de pandemie onder controle hebben gekregen. Natuurlijk zijn er veel, te veel mensen gestorven. Maar vergelijk het eens met de Spaanse griep. Alleen al in Europa hebben de vaccins 1,4 miljoen levens gered. Bij afwezigheid van een 'Pandemic Treaty' blijft wel de spanning bestaan tussen de nationale verantwoordelijkheid en de internationale veiligheid. Ik begrijp dat ook. Stel je voor dat verschillende huizen in brand staan. Welk huis blus je dan eerst? Je eigen huis natuurlijk. Binnen Europa is dat met de gemeenschappelijke aankoop van de vaccins eigenlijk heel goed gegaan. Maar als je het meer globaal bekijkt - ik spreek ook vaak met Afrikaanse collega's - laat het toch een wrange nasmaak achter. Ook binnen Europa verliep niet alles zonder slag of stoot. Denk maar aan de mondmaskers die niet vanuit Frankrijk doorstroomden naar België. De wereld was duidelijk niet klaar voor deze pandemie. Speelde hier ook mee dat de pandemie in China begon en de informatie- doorstroming in het begin niet optimaal was? Daar valt inderdaad veel over te zeggen. Om opnieuw positief te beginnen: de Chinese autoriteiten deelden vrij snel de genomische sequenties. Anders was het niet mogelijk geweest zo snel vaccins te ontwikkelen. Men focust - en ik begrijp dat - op transparantie over de origine van het virus. Dat is eigenlijk snel gebeurd. Ik geef toe dat dit - ook vanuit de WHO - misschien beter uitgelegd had kunnen worden. We horen nu vaak dat de WHO met de Pandemic Treaty de nationale soevereiniteit van landen probeert aan te tasten. Dat is uiteraard niet waar. De WHO heeft geen echte macht, enkel zogenoemde 'soft power' door het geven van aanbevelingen. We moeten rekenen op de goodwill van landen. Terug naar de transparantie. Op een bepaald moment deelden Zuid-Afrika en Botswana mee dat ze geconfronteerd werden met een nieuwe mutatie. Wat gebeurde er? Europa sloot meteen zijn grenzen voor die landen. Voortaan denken zij twee keer na alvorens transparant te zijn. Er is nog te weinig het besef dat we moeten gaan naar 'Security for all, by all'. Dat is nog actueler door wat er met de Verenigde Staten gebeurt. Wat houdt de Pandemic Treaty juist in? Het idee is om een globaal raamwerk te maken om een pandemie aan te pakken. De onderhandelingen zitten in een laatste fase en worden normaal afgerond op de Wereldgezondheidsassemblee in mei van dit jaar. Bedoeling is om pathogenen op een transparante manier met elkaar te delen. Wie dat doet, moet daarna ook toegang krijgen tot vaccins. Een heikel punt zijn de intellectuele eigendomsrechten waar het Westen vaak moeilijk over doet. Een tweede luik is 'One Health' waarbij humane, dierlijke en omgevingsgezondheid aan elkaar worden gelinkt. Logisch want we weten dat de kans groot is dat de volgende pandemie opnieuw een zoönose zal zijn. Vraag is uiteraard wie dit gaat betalen. De Amerikanen al zeker niet. Zij nemen niet meer deel aan de afsluitende gesprekken. Terugkijkend: heeft de WHO de pandemie goed aangepakt? En wat zijn eventuele verbeterpunten? Het was misschien niet altijd zo zichtbaar, maar de WHO maakte erg snel richtlijnen en in april 2020 werd het COVAX-mechanisme opgestart, goed voor de verdeling van twee miljard vaccins. Voor de richtlijnen, surften we op de wetenschappelijke evidentie zoals ze zich dag na dag aandiende. Het was alle hens aan dek. Mijn ervaring bij Artsen Zonder Grenzen kwam hier goed van pas. Hebben we fouten gemaakt? Welke organisatie of land kan zeggen dat het geen fouten maakte? We legden misschien niet genoeg uit dat dit een volledig nieuw virus was en dat bijvoorbeeld asymptomatische mensen het virus konden verspreiden. In tegenspraak met een wetenschappelijke aanpak moesten we soms richtlijnen geven voordat de evidentie er was. Maar het kon niet anders. Dat maakte dat we beslissingen en richtlijnen soms moesten terugdraaien, wat bij de bevolking dan weer de reactie uitlokte dat we flipflopten. Denemarken counterde dat door op de dagelijkse persbriefing soms ook te zeggen dat men iets niet wist. Die duidelijkheid werd geapprecieerd en creëerde vertrouwen. 'Communicate the uncertainties'. De Denen kozen er ook steeds voor een minister en een wetenschapper samen het woord te laten voeren en eensgezind te zijn. In sommige landen mangelde het aan die eensgezindheid en spraken wetenschap en politiek elkaar tegen. De mensen waren niet altijd bezig met de vraag of ze ziek zouden worden, of ze risico liepen te overlijden, maar wel of hun kinderen naar school konden gaan, of ze hun job zouden behouden. De niet-medische vragen waarmee de bevolking kampte, hebben we onderschat. De communicatie van de overheid had breder moeten gaan. Het inschakelen van boodschappers die het vertrouwen genieten van de bevolking of bepaalde segmenten ervan is een andere les die we leerden. Griekenland stelde vast dat de vaccinatie- bereidheid bij ouderen in rurale gebieden en op eilanden een probleem vormde. Daarop zette de overheid orthodoxe priesters in om de boodschap te verspreiden. Ik ben zelf met een orthodoxe bisschop hierover gaan praten. Deze aanpak is erg verschillend van land tot land. In landen als België en Denemarken zijn huisartsen de aangewezen vertrouwenspersoon. Vandaag hoor je vaak dat de maatregelen - dragen van een mondmaskers, lockdowns - overdreven waren. Terecht? Ik heb vijf jaar in Myanmar gewerkt. Daar was het dragen van een mondmasker bij een gezondheidscrisis zeer normaal. Dat geldt voor heel Azië. In Europa was men dat niet gewoon. Ik vermoed dat er bij een volgende crisis minder discussie zal zijn. Was men te strikt met lockdowns? Bij de uitbraak van de pandemie in Europa waren de ziekenhuizen er niet op voorbereid. Herinner je de beelden van de ziekenhuizen in Bergamo. De overheden gingen uit van het principe 'Better safe than sorry'. Stel je maar eens voor dat covid-19 even besmettelijk was geweest als mazelen en even dodelijk als ebola. Bij het begin van de pandemie was er nog veel onduidelijkheid. Het virus muteerde sneller dan de wetenschap kon volgen. Wat had de WHO beter anders aangepakt? De WHO riep in mei 2020 de Public Health Emergency of International Concern uit. Dat had vroeger gekund. In het verleden reageerden landen soms boos wanneer de WHO de noodsituatie uitriep en er geen pandemie volgde. Het verklaart onze terughoudendheid. Maar vergelijk het met een brandverzekering. Wanneer je huis op het einde van het jaar niet is afgebrand, ben je toch ook niet boos dat je een verzekering hebt genomen. Wanneer er nu een virus met een pandemisch potentieel opduikt, zal de WHO sneller de noodtoestand uitroepen. De strijd tegen fake news hadden we beter moeten aanpakken. In de meeste landen heerst er nog steeds een groot vertrouwen in zorgverstrekkers. Geef hen het woord om fake news te ontkrachten. We moeten ze als influencers op sociale media uitspelen. De jeugd moeten we bereiken via kanalen als Instagram. Met het Youth for Health-initiatief speelt de WHO daar op in. Heeft de WHO nog maatregelen genomen om een volgende pandemie anders aan te pakken? De WHO helpt landen bij de uitwerking van plannen om voorbereid te zijn op een volgende pandemie. Zelfs in Europa waren er landen die niet over een plan van aanpak beschikten. Elk land zou een sterk pandemieplan moeten hebben. Van de 53 Europese landen zijn er dertig goed gevorderd, waarvan België er één is. België deed het trouwens, zoals bleek uit een OESO-onderzoek, niet zo slecht tijdens de pandemie. Ons land vond in haar aanpak een delicaat evenwicht. Iemand als Pedro Facon verdient daar zeker een pluim voor. Vorig jaar keurde WHO Europa de European Preparedness 2.0 Strategy goed. Dat plan is er niet enkel voor pandemieën, maar ook voor andere bedreigingen zoals hittegolven of overstromingen. Die komen steeds vaker en ernstiger voor. Regionale weerbaarheid en interregionale solidariteit zijn sleutelwoorden in de nieuwe aanpak. Ik richtte daarom de Pan-European Network for Disease Control op. Dat moet voor meer eenvormigheid zorgen. Tijdens de coronapandemie moest je in het ene land in een vliegtuig een mondmasker dragen en in een ander land niet. Dat is natuurlijk ideaal om het vertrouwen te doen afkalven. Het effect van de pandemie op de geestelijke gezondheid werd onderschat. Om geestelijke gezondheid uit het verdomhoekje te halen, richtte ik de Pan-European Mental Health Coalition op. Het is oké om niet oké te zijn. Op vraag van de Europese commissie voeren we momenteel een studie uit over geestelijke gezondheidszorg bij zorgverstrekkers. Nog zo'n grote les van de pandemie: ondersteun de zorgverstrekkers. Men vergeet soms dat ook zij onder druk staan. Dat hoeft niet altijd veel te kosten. Een aanspreekpunt waar je in vertrouwen je hart kan luchten, volstaat soms om te ventileren of om te merken dat men dicht bij een burn-out staat. Op welke vlakken moet er nog vooruitgang worden geboekt? Er is nog werk aan de winkel qua vaccingelijkheid. We moeten daar niet naïef in zijn. Een politicus wordt gekozen door zijn electoraat en handelt daar naar. In een van de Scandinavische landen, waar universaliteit en gelijkheid hoog staan aangeschreven, zei de minister van Volksgezondheid me dat zijn minister van Financiën niet zou toestaan dat er massaal vaccins naar Afrika gaan vooraleer de meerderheid van hun bevolking was ingeënt. We leven in een wereld die een groot dorp is. Infectieziekten respecteren geen grenzen. Ziet u in de nabije toekomst opnieuw pandemieën opduiken in de grootteorde van de covid-19-pandemie? Ik heb geen glazen bol, maar we merken dat de tijdspanne tussen epidemieën steeds korter wordt. Het zal geen honderd jaar duren voor er een nieuwe pandemie is. De klimaatverandering speelt hier ook een rol. Een nieuwe pandemie is dus niet uit te sluiten. Weet je wat het echte drama is? We weten perfect wie de eerste slachtoffers zullen zijn van een nieuwe pandemie. De armsten, de jongsten en de oudsten onder ons en de mensen met een onderliggende chronische aandoening. Kortom de zwaksten in de samenleving. Dat is de WHO-missie: "Laat niemand achter."