Hoe omgaan met morele stress in de huisartsenpraktijk?

Morele stress is een wrang gevoel dat hulpverleners ervaren wanneer ze niet kunnen handelen volgens hun morele waarden en volgens wat ze denken dat het ethisch goede is, doordat ze daartoe worden verhinderd door interne of externe factoren, legt Raf Coremans uit. "Je weet wel wat het goede is om te doen, maar je kan het niet doen omwille van bepaalde beperkende omstandigheden." Uit de literatuur blijkt dat morele stress een grote impact heeft op het welzijn van zorgverleners, maar ook op zorguitkomsten, zegt Anton Saerens. "Het bestaande onderzoek over morele stress focust echter vooral op afdelingen zoals intensieve zorgen of palliatieve eenheden, waar moeilijke ethische situaties vaak voorkomen. Onze promotor, professor Jan De Lepeleire, wist dat het onderwerp ook bij huisartsen leefde. We zijn ermee aan de slag gegaan in de huisartsenkringen waar we toen als haio werkten", vult Raf Coremans aan. Hun onderzoek naar morele stress en ethisch klimaat bij huisartsen bestond uit twee grote delen. Via een enquête bij Vlaamse huisartsen werden determinanten van morele stress in kaart gebracht. Met een deel van de respondenten werden diepte-interviews afgenomen, waarin zij onder meer getuigden over een situatie die ze zelf hadden meegemaakt. Bij het opstellen en interpreteren van deze interviews konden beide onderzoekers rekenen op hun copromotor, professor Biomedische Ethiek Yvonne Denier. Uit de online bevraging blijkt dat administratieve verplichtingen en tijdsgebrek belangrijke bronnen van morele stress bij huisartsen zijn. "Artsen hebben soms het gevoel dat ze tijd verspillen aan administratie die ze eigenlijk aan hun patiënten zouden willen besteden", zegt Raf Coremans. "Bijvoorbeeld: je patiënt in een WZC heeft veel problemen, maar je mag vooral niet vergeten het patiëntendossier van het WZC in te vullen en alle voorschriften te ondertekenen." Ook het gevoel niet voldoende tijd te hebben voor elke individuele patiënt is een belangrijke factor bij morele stress. Er werd geen relevant verband gevonden tussen persoonskenmerken (geslacht, leeftijd, ervaring, samenwerkingsverband, opleidingsstatus) en morele stress. Bij de diepte-interviews bleken de externe factoren een veel minder belangrijke reden. Daarin kwamen vooral interne factoren (levens- en praktijkervaring, persoonlijkheidskenmerken) en problemen van samenwerking binnen de praktijk naar boven."We concluderen hieruit dat vragenlijsten kunnen helpen om factoren te inventariseren die morele stress veroorzaken; diepte-interviews daarentegen helpen inzicht te verwerven op hoe huisartsen persoonlijk en individueel verschillend uit evenwicht worden gebracht door morele stresssituaties en hoe ze daar in hun praktijksetting mee omgaan", zegt Anton Saerens. Hoe artsen met morele stress omgaan, bleek heel persoonlijk, vertelt Raf Coremans. "Er zijn artsen die gaan sporten om hun hoofd leeg te maken. Anderen praten erover met collega's of familieleden. Sommigen negeren het, bij anderen komt het tot emoties als verdriet, schuld, angst, onzekerheid, woede, onbegrip. Daarnaast zijn er ook fysieke ongemakken zoals slapeloosheid en stress. In ernstige gevallen leidt morele stress tot jobverlatingen of burn-out." De impact van morele stress kan leiden tot een uitstroom uit het beroep: 6% van de respondenten is al eens gestopt, en 15% overweegt op dit moment om de job op te geven omwille van morele stress. De ervaring van morele stress kan ook dienen als leermoment, zegt Anton Saerens. "Enerzijds door zelf te reflecteren hoe je in die situatie beland bent, en daardoor wat afstand te nemen. Anderzijds om het ook bespreekbaar te maken. Kennis van het bestaan van en ontstaansmechanisme van morele stress biedt ook de mogelijkheid om op een veerkrachtige manier met morele stress om te gaan." "In sommige praktijken waar we zijn gaan interviewen, verloopt dat heel gestructureerd: er is regelmatig een vergadering waar incidenten die gebeurd zijn, stap per stap geanalyseerd worden", zegt Raf Coremans. "Andere gaan daar iets losser mee om. Maar het is iets waar elke praktijk mee bezig zou moeten zijn, liefst voor het een probleem wordt. We hebben daarom met het onderzoek getracht in kaart te brengen of en hoe praktijken een context scheppen die ethisch geladen beslissingen van de zorgverleners beïnvloedt, m.a.w. hoe praktijken werken aan een 'ethisch klimaat'. Authenticiteit, professionele competentie, collegialiteit en ruimte voor dialoog zijn hierbij belangrijke kernbegrippen.""Door erover te praten krijg je een zicht op de persoonlijke en externe factoren die morele stress veroorzaken, en dit zijn zaken die je kan aanpakken", vertelt Anton Saerens. "Daarnaast merk je dat het een thema is waarmee je niet alleen worstelt, wat ook helpt om het te relativeren en de negatieve emoties die ermee gepaard gaan in perspectief te plaatsen." Raf Coremans werkt momenteel als huisarts in Antwerpen en deeltijds als zaalarts geriatrie in AZ Voorkempen. Anton Saerens werkt in een groepspraktijk in Asse. Ervaren zij nu zelf ook morele stress?"Regelmatig - meestal omwille van tijdstekort", zegt Raf Coremans. "Ik probeer dat nu wel snel te identificeren en er iemand over aan te spreken, en vraag me af of ik zaken efficiënter kan organiseren. Kan ik mensen bij hun levenseinde nog beter begeleiden, kan ik er regelmatiger langsgaan?" "Doordat we het bestudeerd hebben, kan ik het sneller herkennen", zegt Anton Saerens. "Dat wil niet altijd zeggen dat ik er altijd het gepaste antwoord op heb. Kennis van wat daar allemaal bij speelt, helpt ook om het te gaan relativeren en sneller terug te botsen. Je weet dat het wel vaker voorkomt, dat het niet je eigen schuld is." "Dat laatste is misschien wel de belangrijkste les", vult Raf Coremans aan. "Als beginnend arts had ik soms het gevoel dat ik verantwoordelijk was voor alle problemen bij mijn patiënten. Maar soms ligt het natuurlijk ook aan omstandigheden waarop je geen vat hebt. Je moet leren dat van je af te zetten. Introspectie is van groot belang, maar je moet niet alles bij jezelf zoeken."