'Geneeskunde als het verbond van wetenschap en compassie'

De 'gedaantewisselaars', dat zijn de patiënten - dat zijn we allemaal. Het is het stukje van de mensheid die dokter Gavin Francis elke dag in zijn praktijk in Edinburgh ziet passeren. Elke dag wat anders. "Geen twee dagen zijn gelijk", vertelt hij ons tijdens een gesprek over zijn nieuwste boek.Verandering is het centrale thema in dit werk. Geneeskunde gaat over verandering, stelt Francis. Veranderingen die we ondergaan in de loop van het leven, of die we wensen tot stand te brengen: "Mijn taak als arts is bij die verandering te helpen." Het lijden dat met veranderingen gepaard gaan, verzachten. Of de gewenste verandering tot stand helpen te brengen. "(...) de kans op verandering biedt hoop", noteert hij op het einde van het boek.Het boek bevat 24 hoofdstukjes. "Dat is het aantal patiënten dat ik op een dag in mijn praktijk zie: twaalf in de voormiddag, twaalf na de middag. Een kwart van de stukjes gaan over de transformatie die we in de loop van ons leven ondergaan. Over de geboorte, over ouderdom - de menopauze, zwangerschap. Koppels begeleiden bij conceptie, en aan de andere kant anticonceptie, vormen een belangrijk deel van de praktijk. Kinderen zien we ook veel in onze praktijk, vooral wanneer ze klein zijn, en vervolgens wanneer de turbulente puberteit er aankomt.""Psychische problemen zijn ook dagelijkse kost in de praktijk. Dat gaat over een kwart tot een derde van de raadplegingen op een dag. In het boek zijn een kwart van de hoofdstukken aan die psychische fluctuaties gewijd. Stemmingstoornissen, problemen met de slaap, falend geheugen, waanvoorstellingen,...""Een vierde van de hoofdstukken gaat over plotse veranderingen; crises in het leven. Verwondingen, botbreuken, mentale crises, kanker,... En het laatste kwart van de hoofdstukken zijn de veranderingen waaraan we onszelf ontwerpen: tatoeëringen, bodyart, cosmetische chirurgie, bodybuilding,... Anorexie is een van de meest dramatisch transformaties waaraan iemand zijn lichaam kan onderwerpen. Een van de meest fatale psychische aandoeningen ook."Zijn boek begint in een parkje dichtbij zijn praktijk, gelegen naast de faculteit waar hij zijn opleiding geneeskunde kreeg. Dokter Francis mijmert over de transformaties die het park doormaakt in de loop van de seizoenen. En over hoe hij het bijna als een openbaring ervoer toen hij zich als student in de biochemieles realiseerde dat de moleculaire structuren die in ons bloed het zuurstof binden, nauw verwant zijn met diegene die in planten de fotosynthese bewerkstelligen. Tussen de twee in zit de hele complexiteit van het leven vervat, stelde hij toen als student verwonderd vast. Op het eind van het boek kijkt hij vanop een heuvel in Edinburgh uit over de ruimere buurt van zijn praktijk. Hij reflecteert over de geologische gebeurtenissen die het reliëf schiepen, waarover de stad zich heeft ontplooit. Verandering op microschaal en op macroschaal - het leven van mensen speelt zich af op de boog tussen de twee. Dat schetst het kader voor de 24 hoofdstukjes in het boek.Hoewel verhalen van patiënten het weefsel vormen van die hoofdstukjes, gaat het niet om casuïstiek. De 24 hoofdstukken hebben veel meer weg van korte essays. Francis haalt er heel wat bij: de ontwikkeling van de medische wetenschap, motieven uit de literatuur, cultuurhistorische fenomenen, de mythologie van de Oude Grieken en van over de hele wereld,..."In Europa en in het Westen hebben we de vreemde opdeling gemaakt tussen wetenschap aan de ene kant, kunst, literatuur en cultuur aan de andere kant. De werkelijkheid is niet zo zwart-wit. Heel wat van wat we doen in de geneeskunde heeft een culturele achtergrond. We doen dingen vaak niet omdat we ze zo wetenschappelijk hebben beredeneerd, maar omdat het nu eenmaal onze overtuiging is dat dat de manier is waarop we met het probleem moeten omgaan."Zijn aanpak heeft niets esoterisch, het zijn vlot leesbare, onderhoudende stukjes. De auteur blijft steeds met beide voeten op de grond - al gaat het soms wel om een wat bizar verhaal. Zoals een vrouw met een hoorntje op haar schedel. Haar humeur leed er niet onder: ze wilde, voor het verwijderd werd, nog als eenhoorn verkleed naar het bal gaan. Of een patiënt die dacht dat hij een kat is en uit een boom viel.De verhalen laten je meestal ook niet onbewogen. Zoals het verhaal van de moeder die na twee zwangerschappen die ze amper overleeft, bij de derde - ondanks anticonceptie - kiest voor een vroege abortus. Maar de niet-chirurgische procedure mislukt tweemaal. Wat doe je als het kind, zoals de vrouw en haar man zichzelf voorspiegelen, toch zo graag gewoon geboren wil worden?"Zelfs gewone, alledaagse gesprekken in de artsenpraktijk brengen altijd een stuk geschiedenis mee, ze hebben een hele culturele achtergrond. Met mijn boek wil ik aantonen hoeveel kleur, rijkdom en verscheidenheid er zit in de meeste eenvoudige ontmoetingen die je hebt in een artsenpraktijk", stelt hij."Onze job als arts is praten, veel praten. Om te begrijpen wat het is om te zijn zoals de patiënt die je voor je hebt. Je construeert wat ze ervaren, en projecteert dat op al wat je in je geheugen opgeslagen hebt, en op wat je hebt geleerd tijdens je opleiding. Je kijkt hoe wat deze patiënt beleeft, past in wat je al hebt bevat dankzij andere patiënten waarmee je hebt gewerkt. Wanneer je daarmee klaar bent, kom je met een plan, een inzicht. Een verhaal dat de patiënt kan helpen greep te krijgen op zijn eigen situatie."Inlevingsvermogen als startpunt voor een reconstructieproces. "Geneeskunde kan worden omschreven als het verbond van wetenschap en compassie", schrijft hij in het begin van het boek.Als kind was Francis gefascineerd door kaarten. Hij wilde aardrijkskunde studeren om ook in staat te zijn kaarten te tekenen. Tot iemand toen hij 15, 16 jaar was hem een anatomische atlas cadeau deed. "Een prachtig boek vol met kaarten van het menselijke lichaam. Toen besloot ik geneeskunde te studeren om te achterhalen hoe dat lichaam precies in elkaar zat - wat het deed werken. Ik begreep bovendien dat geneeskunde een stiel was waarmee je overal terechtkon. Want ik wilde reizen. En dat was wat ik na mijn studies ook deed. Ik reisde in het Hoge Noorden: Groenland, IJsland, Spitsbergen en Lapland. Ik werkte anderhalf jaar als arts op een onderzoeksbasis op de Zuidpool. Ik werkte als arts in Afrika, in India. Hoe anders was dat telkens? Een van de pluspunten van de geneeskunde is dat mensen eigenlijk erg gelijk zijn over de hele wereld. Waar ze ook leven, ze worstelen in wezen met dezelfde vragen,... Alleen zijn de opvattingen over hoe het lichaam werkt wel verschillend. Wat wil zeggen dat je je verhaal daar moet aan aanpassen."Na tien jaar reizen, vestigde Francis zich in een praktijk in Edinburgh. Samen met drie collega's draagt hij zorg voor een populatie van 4.000 patiënten. Artsen worden in Schotland betaald voor het aantal patiënten dat ze opvolgen - het papierwerk waarop de Engelse overheid zo tuk is hebben ze in Schotland gelukkig overboord gegooid, vertelt hij. Een normale voltijdse praktijk telt per arts ongeveer tweeduizend patiënten. Net als zijn collega's werkt Francis halftijd, drie dagen in de week. De twee andere dagen gebruikt hij om te schrijven. Dagen die hij vaak doorbrengt in de bibliotheek, waar hij de hele wereldliteratuur bij de hand heeft. Is anorexie wel zo een hedendaags probleem als we ons voorstellen? Literatuur over het middeleeuwse kloosterleven laat ons wat anders vermoeden. Wat wisten de Oude Grieken al over de aanvallen van razernij door te veel 'mannelijkheid' - blootstelling aan testosteron zoals waar bodybuilders zich erg berekend aan ontwerpen? Verandering van gender zijn ook niet louter een hedendaags fenomeen, verhalen daarover stammen al van honderden en honderden jaren geleden. Liggen de symptomen door genetisch afwijkingen aan de porfyrineringen in hemoglobine mee aan de grond van oude en wijd verspreide verhalen over weerwolven?Gedaantewisselaars is zijn vierde boek. De eerste twee gingen over zijn reizen. Het derde boek is in het Nederlands vertaald als Avonturen in de mens. Het behandelt - hoe kon het anders? - de aardrijkskunde van het lichaam: hij reist door dit landschap en belicht telkens een stuk: de lever, de longen, de ogen... De stukjes brengen wetenschap, cultuur, mythologie en verhalen uit de praktijk tezamen. "Dat werk wilde ik voortzetten. Mijn nieuw boek vertrekt vanuit de dezelfde kijk op de medische praktijk. En vanuit dezelfde opvatting over het schrijven. Maar ik veranderde het thema, de focus ligt op processen van verandering."Voor zijn boeken kreeg Gavin Francis in eigen land heel wat lof. Gedaantewisselaars werd als boek van het jaar bekroond door The Sunday Times, en door The Scotsman. Vergelijkingen met, onder meer, Oliver Sacks vindt hij erg genereus. Maar Oliver Sacks bekeek alles door de bril van de neuroloog. "Ik observeer de zaken ook vanuit de andere medische disciplines. In mijn praktijk moet ik elke 10-15 minuten de focus verleggen. Iedere nieuwe patiënt vraagt om een nieuwe invalshoek.""Cardiologen en neurochirurgen slaan het publiek dikwijls hoger aan dan huisartsen. Huisartsen hebben minder prestige: mensen denken dat ze overwerkt zijn, oververmoeid, en dat ze geen middelen tot hun beschikking hebben. Ik heb kennis kunnen maken met de cardiologie, met de neurochirurgie - ik vind huisartsgeneeskunde veel diverser. Je maakt elke dag opnieuw kennis met een stuk van de mensheid. Mijn collega's waren erg erkentelijk voor het boek omdat het de huisartsgeneeskunde heel anders in de etalage zette."