Een andere seksualiteit

Seksuele disfunctie heeft doorgaans een biopsychosociale verklaring. In het register van de organische aandoeningen kan diabetes bijvoorbeeld de bloedvaten beschadigen, waardoor bij de man de bloeddoorstroming van de corpora cavernosa in de penis in het gedrang komt. Diabetes kan ook leiden tot een afgenomen productie van testosteron en aantasting van zenuwen betrokken bij de erectie. Bij de vrouw leidt endometriose soms tot diepe dyspareunie, waarbij tijdens penetratieve seks pijn ontstaat door contact van de penis met het bovenste gedeelte van de vagina. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van stoornissen die tot seksuele disfunctie aanleiding kunnen geven. Het ouder worden is eveneens een factor, omdat het lichaam minder efficiënt op seksuele prikkels gaat reageren. "De stijgende incidentie van vasculaire, hormonale en neurologische afwijkingen leidt tot een snelle toename van erectiestoornissen met de leeftijd", zegt klinisch psycholoog en seksuoloog Philippe Kempeneers. Door de menopauze ontstaat bij veel vrouwen een afname van libido en vaginale droogheid. Lichamelijke ziekten die een weerslag hebben op de seksualiteit gaan bijna altijd gepaard met psychologische problemen, zoals een verlies van zelfvertrouwen en geloof in de eigen capaciteit om een 'geslaagde' seksuele relatie te hebben. De dominante scripts die al in andere artikels van dit dossier aan bod kwamen, spelen hier een kwalijke rol omdat ze de erotische verbeelding in de weg staan. Deze scripts prenten mensen culturele normen in en bepalen wat een geslaagde seksuele relatie inhoudt, en wie bijgevolg goed presteert. Los van organische ziekten en lichamelijke ongemakken gerelateerd aan de leeftijd, zijn deze normatieve denkbeelden de belangrijkste oorzaak van seksuele disfunctie.Het ouder worden brengt ook psychosociale verschuivingen met zich mee, zoals pensionering en het daarmee samenhangende gevoel van nutteloosheid of de permanente aanwezigheid van de partner. "Het existentiële evenwicht wordt verstoord, wat kan leiden tot een gevoel van onbehagen, min of meer uitgesproken angstgevoelens en depressieve gedachten die een ongunstige weerslag hebben op het libido", zegt Philippe Kempeneers. Bij een ouder wordend koppel moet men ook rekening houden met het schadelijke effect van sleur en gewoonte, en met de weerslag van de leeftijd op het lichaam - dit laatste vooral bij de vrouw, gezien de rol van visuele prikkels bij het seksuele functioneren van de man. Vermelden we ten slotte nog het stereotype van de 'aseksuele grijsaard'. "De veranderende erectiefunctie wordt soms ten onrechte beschouwd als de eerste uiting van een globaal afnemend seksueel potentieel", legt de seksuoloog uit. "De ouder wordende man ziet hierin vaak het begin van een onvermijdelijk uitdoven van zijn seksualiteit. Daarom raadpleegt hij niet, waardoor hij verstoken blijft van advies dat hem zou helpen zijn seksualiteit aan te passen aan zijn lichamelijke beperkingen." Vaak denkt men dat de man verantwoordelijk is voor het stilvallen van de seks binnen een koppel. Dat is een te eng beeld, want vrouwen schikken zich vaak naar de situatie of vinden die zelfs wenselijk. "De vrouw kan op 60 jaar minder uitkijken naar de coïtus dan pakweg dertig jaar daarvoor, zeker als de penetratie te lang duurt omdat de partner er meer tijd over doet om te ejaculeren. In het slechtste geval heeft de vrouw nooit van de coïtus genoten." In dergelijke gevallen moet men dominante scripts kritisch onder de loep nemen, want ze schilderen de coïtus in het hoofd van westerlingen af als het hoogste doel van de seksualiteit. Het volstaat de waaier van erotische ervaringen open te trekken om zich aan te passen aan een veranderend lichaam en zodoende toch (nog) van seks te genieten. Daarnaast bestaan er medicamenteuze en chirurgische opties die het mogelijk maken erectiestoornissen te corrigeren en een aanvulling vormen bij de sekstherapie. "Technisch gezien is het altijd mogelijk een erectie op te wekken", vat Philippe Kempeneers het samen.Het idee achter de interventie is hetzelfde ongeacht of het gebrek aan libido één of beide partners betreft. In eerste instantie moet men het terrein verkennen. Kan het probleem worden verklaard door biomedische factoren zoals een hormoontekort, of door psychobiologische factoren, zoals een depressie en de daarvoor ingestelde medicatie? "Die problemen worden op voorhand of tegelijk met de andere aspecten van de behandeling opgenomen", benadrukt Philippe Kempeneers. Daarnaast moet men uitsluiten dat andere factoren die niet rechtstreeks met het seksleven te maken hebben, het libido van de partners aantasten: conflicten, traumatiserend misbruik, wrok, schuldgevoelens, gebrek aan communicatie rond seks, routine, ... Meestal zijn libidostoornissen binnen het koppel te wijten aan verschillende oorzaken tegelijk. Daarom is de behandeling 'multifocaal', in die zin dat ze verschillende eindpunten beoogt. Philippe Kempeneers wijst echter in het bijzonder op twee krachtlijnen: enerzijds het aanscherpen van de 'erotische gevoeligheid', anderzijds het oplossen van conflicten tussen beide partners. De eerste van de twee is de taak van de sekstherapie sensu stricto. Men volgt daarbij meestal de werkwijze die in de jaren 1960 werd voorgesteld door de Amerikaanse seksuologen William Masters en Virginia Johnson. Met informatie en educatie ontkracht de therapeut (dominante) scripts die de erotische beleving beperken, en schuift hij alternatieven naar voren. "Het is zaak het koppel ertoe te brengen anders seks te hebben, op grond van een andere vorm van sensibiliteit. Erotiek betekent immers niet noodzakelijk dat men een erectie of een orgasme krijgt, maar wél dat men zijn lichaam inzet om te genieten, soms meer op een zintuiglijke dan op een seksuele manier", aldus Philippe Kempeneers. Een erg gewaardeerde techniek bestaat erin het koppel sensate focus - een verbeterde aandacht voor zintuiglijke prikkels - aan te leren. Het basisprincipe is het 'negeren' van de geslachtsorganen. De partners mogen elkaar 'onbaatzuchtig' strelen (zoals Masters en Johnson het formuleerden) met de handen, de billen, de borsten, enz., maar de geslachtsorganen blijven daarbij buiten spel. Het doel is alles in te zetten op zintuiglijke gewaarwordingen, veeleer dan op seksuele opwinding. De partners moeten opnieuw leren genieten zonder dat daar angst bij komt kijken, wat betekent dat presteren geen criterium is. Als de druk wegvalt, zal ook de genitale gevoeligheid verbeteren. Daarom worden in een tweede stap, en stukje bij beetje, de geslachtsorganen opnieuw aangeraakt en gestreeld. "We verwachten van het koppel dat het opnieuw leert genieten", commentarieert Philippe Kempeneers. Daarna komt penetratieve seks opnieuw in beeld, maar dit zou niet langer gepaard mogen gaan met faalangst, omdat de erotiek nu meer met een open geest wordt bekeken en openstaat voor een breder spectrum aan gewaarwordingen.Deze benadering, die ruimte schept voor niet-coïtale erotiek, kan worden ingezet bij de meeste vormen van seksueel disfunctioneren. Dat geldt bijvoorbeeld voor ejaculatio praecox of voor vaginisme, waarbij penetratie zo goed als onmogelijk is. "De reflexmatige contractie van de vaginale spieren verwijst naar een extreme angst voor penetratie", legt Philippe Kempeneers uit. "De behandeling bestaat uit blootstelling aan de angstwekkende prikkel met het oog op systematische desensibilisatie: de vrouw moet eerst haar eigen lichaam ontdekken en haar vagina aftasten. Ze experimenteert zelf met penetratie, eerst met haar vingers en daarna met steeds grotere instrumenten, bijvoorbeeld vaginale dilatatoren die daarvoor speciaal ontworpen zijn. Penetratiepogingen door de partner worden slechts zeer voorzichtig overwogen en uitgevoerd. De partner gebruikt daarvoor eerst zijn vingers en sex-toys, maar altijd onder de controle van de vrouw. Het invoeren van coïtale seks is de laatste stap. Deze exposure-behandeling wordt alleen toegepast als men er tegelijk ook voor zorgt dat de partners vertrouwd raken met een bredere vorm van erotiek. De behandelaar moet ervoor zorgen dat inadequate scripts uit de relatie verwijderd worden."Bij erectiestoornissen volstaan sekstherapie en PDE5-remmers (Viagra®, Cialis®, ...) soms niet omdat er sprake is van ernstige orgaanschade. Bijvoor-beeld, als de neurovasculaire structuren bij totale prostatectomie verwijderd zijn, moet de persoon zich bij intieme contacten schikken naar de fysiologische beperkingen die zijn lichaam hem oplegt. Erecties kunnen in dit geval verkregen worden door intracaverneuze injectie van prostaglandines, een penispomp of een penisimplantaat.