De Polikliniek en de Villa Landing van dokter Adriaan Martens

Auteur Benoît Vandeputte studeerde aan het Raymond Lemaire International Centre for Conservation aan de KU Leuven. Zijn boek dat recent verscheen is de verkorte versie van zijn masterscriptie waarin hij inzoomt op twee architecturale parels van Henry Van de Velde: de Polikliniek en de Villa Landing, gebouwd in 1934 en 1935 in opdracht van dokter Adriaan Martens.Dat de Oostvlaamse arts na zijn overlijden uit beeld is verdwenen heeft twee oorzaken: 1. na de twee wereldoorlogen kreeg hij telkens te maken met de repressie; 2. zijn kunstcollectie kreeg geen museaal vervolg en raakte na zijn dood verspreid. Voor de ene wordt Adriaan Martens herinnerd als Prins van de geneeskunde, vriend van de kunst, voor de andere als Le médecin condamné à mort.In zijn boek raakt Benoît Vandeputte ook de turbulente geschiedenis aan waarin dokter Martens verstrikt geraakte. Als activist vluchtte hij na Wereldoorlog I naar Nederland en werd hij in ons land bij verstek ter dood veroordeeld. Na zijn ballingschap keerde hij in 1929 terug naar België. Maar toen hij in 1938 werd voorgedragen als een van de eerste leden van de Koninklijke Vlaamsche Akademie voor Geneeskunde van België veroorzaakte dat een nationale rel die zou leiden tot het ontslag van de regering Spaak. De zaak Martens, 'condamné à mort et académicien', werd in Franstalig België breed uitgesmeerd op de voorpagina's van de dagbladen. Hugo Claus wijdde er later zelfs een passage aan in Het verdriet van België.In een brief aan Leopold III diende dokter Martens uiteindelijk zijn ontslag in als lid van de Akademie om "de rust te kunnen bevorderen die voor 's lands beleid noodzakelijk is". Na de inval van het Duitse leger, werden door het terugtrekkende Belgische leger echter vernielingen aangebracht in de polikliniek en de woning van dokter Martens, waarbij tal van schilderijen werden doorkerfd. Martens werd na WOII door de Brusselse Krijgsraad veroordeeld tot 10 jaar gevangenisstraf. In 1948 kwam hij voorwaardelijk vrij, al moest hij nog twee jaar doorbrengen in een psychiatrisch centrum. Het minste dat je kan zeggen is dat Adriaan Martens als zoon van een sluiswachter een turbulent leven heeft geleid.Als arts noemt auteur Vandeputte hem 'het prototype van de psychosomatherapeut'. Als specialist interne geneeskunde en prof aan de UGent werd hij geroemd omwille van zijn dieetleer, gebaseerd op een persoonlijk dieet dat samengesteld werd op basis van het ziektebeeld van de patiënt. Onder zijn talrijke patiënten ook vele kunstenaars waarmee hij vriendschapsbanden onderhield: Emile Claus, Valerius De Saedeleer, Leon en Gust De Smet, Gustaaf Van de Woestyne, auteurs als Willem Elsschot en Stijn Streuvels én Henry Van de Velde.Deze laatste had eerder al een sanatorium gebouwd in Trebschen, het huidige Trzebiechow in Polen (1903) en een rusthuis voor minder begoede Joodse dames in Hannover (1929). Na de bouw van Martens' Polikliniek werd Van de Velde overigens gevraagd te waken over de esthetiek van het nieuw te bouwen Gentse Universitaire Ziekenhuis (1936).De Polikliniek voor inwendige ziekten van dokter Martens beschikte naast een spreekkamer over vier onderzoekskamers - voor galonderzoek, rectoscopie, elektrocardiogram en basaal metabolisme - naast een radiografieruimte, een donkere kamer voor de ontwikkeling van medische beelden, een apotheek en een laboratorium.Het gebouw heeft een L-vormig plan met één bouwlaag onder een plat dak. De combinatie van de bakstenen volumes, de granito vloeren, het buismeubilair en de geometrische tapijt zijn elementen kenmerkend voor wat men de Tweede Belgische Periode van Van de Velde noemt, een hoogtepunt in zijn streven naar rationalistische architectuur.Een zelfde weldoordachte compositie van hoekige en afgeronde volumes, met zijn stalen vensterkozijnen, beglaasde deuren en betonnen luifels, vinden we terug in het ontwerp van Martens privéwoonst, de Villa Landing, een toonbeeld van modernistische woningbouw. Door het gebruik van verschillende materialen voor het gevelvlak staat de architectuur van Van de Velde haaks op de klinische aanpak van Le Corbusier.De woning is overigens perfect geïntegreerd in het landschap waarin de Leie meandert en in de tuin ontworpen door landschapsarchitect Georges Wachtelaer. "De mensen begrepen niet dat er geen grote ramen aan de straatkant waren. Heel het leven van het huis is gericht op de Leie", zei dr. Martens. Waaraan Van de Velde toevoegde: "De ruimtes worden bepaald door de mens en zijn activiteiten, ze zijn een omhulsel van datgene waarrond het draait in een woonhuis."Kunst was waarrond het draait in de Villa Landing, met bronzen beelden van Rik Wouters en George Minne, schilderijen van Servaes, Saverijs, de broers De Smet, Permeke, Ensor, Frits Van den Berghe, Jacob Smits... Samen met Jules Dhondt en Irma Dhaenens maakten Adriaan Martens en zijn echtgenote Jeanne Vercoullie plannen om hun collectie onder te brengen in een museum. Die plannen werden echter doorkruist door het overlijden van dokter Martens in 1968. De collectie die topstukken van de hele Latemse School bevat werd na zijn dood verspreid onder de familie en het huispersoneel.In 1985 hield de polikliniek op te bestaan. Het gebouw werd aangekocht door het echtpaar Coessens-Holsbeke, met minimale aanpassingen omgebouwd tot privéwoonst en is sedert 1994 beschermd als monument.Een minder gunstig lot was de Villa Landing beschoren. Bij de ombouw in 1983 tot het restaurant Wallebeke (later Au Bain Marie), werden een aantal architecturale elementen "onherstelbaar vernield". De interne circulatie werd ge wijzigd, de garagepoort werd dichtgemetseld, een deel van de tuin maakte plaats voor koning auto en er werden bloembakken tegen de gevel aangebracht. Bij de een nieuwe renovatie in 2017 werden de originele natuursteentegels en het restant van de zwart-witvloer in grestegels vervangen door nieuwe vloeren.Het gebouw is niet beschermd en zal allicht nooit beschermd worden vanwege de vele wijzigingen die aan de oorspronkelijke architectuur werden aangebracht. Om te weten hoe het er echt uitzag is er nu gelukkig dit boek!