People hearing without listening zingen Simon & Garfunkel in 'The sound of silence' uit 1964.
Bij het lezen van het artikel 'euthanasie bij psychisch lijden' in DS Weekblad van 12 november 2022 dacht ik spontaan aan dit vers. Aanleiding is de (aan)klacht van Ann naar de psychiatrie die ze meemaakte, doormaakte en uiteindelijk niet overleefde. Ze had zich al van in het begin van haar leven afgewezen gevoeld. Dit gevoel van afwijzing en het zich niet gehoord voelen heeft tot een dodelijke cocktail geleid.
Ondertussen is het al gekend dat psychiatrische ziekten niet echt beantwoorden aan de wettelijke criteria om euthanasie te bekomen. Twee voorbeelden. De onvoorspelbaarheid in hun beloop - in tegenstelling tot een neurologische aandoening zoals de ziekte van Parkinson - is bekend. De bevinding vanuit psychotherapeutisch onderzoek dat de therapeutische relatie de eigenlijke motor van verandering is, maakt dat in principe nooit kan gezegd worden dat behandelingen uitgeput zijn. Misschien is het de behandelaar die uitgeput is. Dergelijke relatie heeft dus een eigen aard en is uniek. Een andere therapeutische relatie kan mogelijks wél helpen. Het moet voor Ann dan ook vreselijk geweest zijn, te moeten horen 'wij kunnen niets meer voor u doen'.
Dat alles is bekend. Spijtig genoeg geldt hier ook dat het gehoord maar niet naar geluisterd wordt. Still a man hears what he wants to hear and disregards the rest (Simon & Garfunkel The Boxer, 1969).
Het is niet de bedoeling een zoveelste klaagzang aan te heffen. Dit is een poging tot constructieve bijdrage.
In het artikel formuleert psychotherapeut Piet Clauwaert enkele zinvolle overwegingen. Behandeling is inderdaad meer dan wegwerken van symptomen. Het gaat uiteindelijk om (h)erkenning dat dankzij en ondanks symptomen de hulpvrager met de 'condition humaine' worstelt. Elke mens heeft er vroeg of laat mee te maken. Psychiatrische aandoeningen stellen die nooit aflatende worstelingen op scherp. In de situatie van euthanasie bij psychisch lijden gaat het om leven en dood. Treffend verwoordt Piet Clauwaert de bron van de levensvragen: 'Het gaat ons uiteindelijk om de liefde van de ander. Elke vraag, en ook elke hulpvraag, is een vraag om liefde.' Caroline Pauwels wist waar het uiteindelijk over gaat. 'De essentie, datgene wat telt is de liefde'.
Existentiële empathie kan het verschil maken in de praktijk van de geestelijke gezondheidszorg
Wat is de remedie? Even parafraseren 'It's the existential, stupid'. Hoe je het draait of keert, de vraag bij euthanasie is uiteindelijk: wil ik leven of wil ik dood?' In al zijn rauwheid legt dit de Achillespees van de geestelijke gezondheidszorg bloot. Te weinig, soms zelfs niet, krijgt dit een plaats in het biopsychosociale model van de hedendaagse gezondheidszorg. Nochtans blijft het adjectief 'geestelijk' in de terminologie behouden. Laten we er dan ook werk van maken.
Een belangrijke wijze om dit te verwezenlijken is mogelijk door 'existential empathy'. Deze term is gemunt door Siebrecht Vanhooren, docent aan de faculteit psychologische en pedagogische wetenschappen aan de KU Leuven. Existentiële empathie kan het verschil maken in de praktijk van de geestelijke gezondheidszorg. Het zou een evidentie moeten worden dat existentiële thema's in de behandeling geïntegreerd worden. Hoogstwaarschijnlijk is de vraag naar euthanasie ook te begrijpen als een wanhopige poging om gehoord én beluisterd te worden in deze ultieme maar uiteindelijk zeer menselijke vragen. Dit kortsluiten door een aanvraag tot euthanasie te honoreren is letterlijk en figuurlijk een doodlopende weg.
Een goede dood voor de euthanasie bij psychisch lijden is dus... liefde. Liefde als 'the bridge over troubled water' van leven en dood.